1.a Galaktyki - Omówienie

Galaktyka (z gr. γαλα – mleko) – duży grawitacyjnie związany układ gwiazd, pyłu i gazu międzygwiazdowego oraz niewidocznej ciemnej materii. Typowa galaktyka zawiera od 107do 1012 gwiazd orbitujących wokół środka swojej masy.
Oprócz pojedynczych gwiazd, galaktyki zawierają dużą liczbę układów gwiazd oraz różnego rodzaju mgławice. Większość galaktyk ma rozmiary od kilku tysięcy do kilkuset tysięcy lat świetlnych. Odległości między galaktykami sięgają milionów lat świetlnych. Istnieje prawdopodobnie więcej niż 100 miliardów galaktyk w widzialnym Wszechświecie.
Zasadniczą część masy galaktyk stanowi ciemna materia, czyli cząstki lub obiekty emitujące zbyt mało promieniowania, by mogły być wykryte. Chociaż ciemna materia stanowi ponad 90% masy galaktyk, jej natura nie jest znana. Istnieją pewne dowody na to, iż w centrum wielu lub nawet wszystkich galaktyk mogą istnieć supermasywne czarne dziury.

Galaktyki można podzielić na cztery główne typy:

- spiralna
- bez poprzeczki – typ S (od: spiral)
- z poprzeczką – typ SB (od spiral barred)
- soczewkowata – typ S0
- eliptyczna – typ E (od: elliptical)

Galaktyczne halo – sferyczny obszar otaczający dysk galaktyk spiralnych (także Drogi Mlecznej).
Termin ten może określać:
- Halo gwiazdowe - składające się głównie ze starych gwiazd (I populacji), skupionych w gromady kuliste.
- Halo gazowe (korona galaktyczna) – zbudowane z wysokozjonizowanego gazu.
- Halo ciemnej materii – o nieznanej budowie, zawierające większość masy galaktyki. O jego obecności wnioskuje się z widocznego wpływu grawitacyjnego na ruch obrotowy galaktyki.
W galaktykach eliptycznych nie istnieje wyraźna granica między ciałem galaktyki a halo.

Zderzenie galaktyk to zjawisko astronomiczne, które zachodzi gdy dwie lub więcej galaktyk nachodzi na siebie, zaburzając nawzajem swoje pola grawitacyjne. Proces taki trwa zwykle setki milionów lat i często prowadzi do połączenia się galaktyk w jedną.
Ponieważ same gwiazdy rozdzielone są wielkimi pustymi obszarami, w czasie zderzenia galaktyk dochodzi do bardzo niewielu kolizji gwiazd. Mijanie się gwiazd zaburza jednak orbity okrążających je planet, niszcząc niektóre układy planetarne. Z drugiej strony, mieszanie się obłoków międzygwiazdowych prowadzi do powstawania nowych gwiazd i układów.
Takie kolizje są powszechnym zjawiskiem w ewolucji galaktyk. Galaktyki mają rozmiary rzędu setek tysięcy lat świetlnych a wewnątrz grup galaktyk ich wzajemne odległości wyrażają się w milionach lat świetlnych. Najpowszechniejsze są zderzenia małych galaktyk satelitarnych z dużymi galaktykami spajającymi grawitacyjnie grupę.

1. Astronomia i związane z nią pojęcia.

Astronomia - nauka o ciałach niebieskich, ich budowie, ruchach, pochodzeniu i ewolucji oraz materii rozproszonej w przestrzeni kosmicznej (zwanej też kosmosem). Nazwa astronomia pochodzi z greki: astron (gwiazda) + nomos (prawo). Muzą astronomii jest Urania.

Galaktyka to skupisko układów planetarnych, gwiazd i mgławic. Gwiazdy grupują się w galaktyki dzięki siłom grawitacji. Wszystko, co znajduje się w galaktyce krąży wokół jej środka, zwanego jądrem galaktyki. Najlepiej znaną nam gwiazdą jest Słońce, wchodzące w skład Drogi Mlecznej.

Gwiazdy to ciała niebieskie, które świecą własnym światłem pochodzącym z przemian jądrowych zachodzących w ich wnętrzu. Gwiazdy powstają w galaktykach, a Słońce należy do mniejszych gwiazd naszej galaktyki - Drogi Mlecznej.

Planeta - ciało niebieskie o znacznej masie, nie emitujące światła samodzielnie i zazwyczaj okrążające gwiazdę. Termin pochodzi od greckiego planetes ("wędrowiec"), jakim starożytni astronomowie określali siedem jasnych ciał (Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna, a także Słońce i Księżyc), poruszających się na niebie względem gwiazd.

Meteor, zwany czasem spadającą gwiazdą - świecący ślad jaki zostawia po sobie spalający się w górnych warstwach atmosfery meteoroid. Prędkości meteoroidów wchodzących w atmosferę Ziemi mieszczą się w zakresie od kilkunastu do kilkudziesięciu km/s. Bardzo jasne meteory zwane są bolidami.

Meteoryt - pozostałość drobnego skalnego ciała niebieskiego (meteoroidu) przyciągniętego przez znacznie większe ciało niebieskie, która w postaci ciała stałego dotarła do jego powierzchni. Ziemskie meteoryty występują w wielkościach od drobnych okruchów do kilku metrów. Ze względu na skład chemiczny meteoryty dzieli się na:
Aerolity - kamienne
Syderyty - metaliczne
Syderolity - o składzie mieszanym (kamienno-metaliczne).

Naturalna satelita - ściśle rzecz biorąc: planeta i jej księżyce krążą wokół wspólnego środka masy. Tradycyjnie tylko największy obiekt z takiego układu jest nazywany planetą, lecz w przypadku planety i księżyca o zbliżonych rozmiarach mówi się czasem o planetach podwójnych (np. Pluton - Charon). W Układzie Słonecznym jest co najmniej 140 księżyców. Najprawdopodobniej wiele innych krąży wokół planet w układach pozasłonecznych. Duże planety gazowe posiadają rozbudowany system satelitów, Merkury i Wenus nie mają księżyców, Pluton ma trzy księżyce - jeden duży i dwa mniejsze, Mars ma dwa niewielkie księżyce, Ziemia ma jeden stosunkowo duży księżyc.

Planetoida - ciało niebieskie o średnicy do 1000 km lub niewiele więcej, obiegające Słońce, zwłaszcza między orbitami Marsa i Jowisza (tzw. pas planetoid).


2. Teleskop i jego rodzaje.

Teleskop - przyrząd optyczny złożony z dwóch elementów optycznych: obiektywu i okularu (teleskop soczewkowy) lub z okularu i zwierciadła (teleskop zwierciadlany) połączonych tubusem. Służy do powiększania odległych obrazów. Zarówno teleskop soczewkowy, jak i teleskop zwierciadlany dają obraz rzeczywisty powiększony, odwrócony (soczewkowy). Buduje się wiele rodzajów teleskopów od prostych przyrządów optycznych służących do obserwacji krajobrazu po złożone urządzenia służące w astronomii (głównie teleskopy zwierciadlane, np. teleskop Hubble'a).

Podział teleskopów (systemy):
teleskop soczewkowy - jego podstawowymi częściami są: obiektyw, okular i tubus
teleskop zwierciadlany - jego podstawowymi częściami są: zwierciadło, okular i tubus. Mają niższą sprawność optyczną od refraktorów i zwykle dają niższy kontrast na skutek centralnego przesłonięcia (przez zwierciadło wtórne)
teleskop mieszany - jest to teleskop, w którym przed zwierciadłem głównym lub niekiedy wtórnym umieszczono dodatkowo soczewkę - korektor. Ognisko może być wyprowadzone za zwierciadło główne (w układzie Cassegraina), w bok na wysokości zwierciadła wtórnego (w układzie modyfikowanego Newtona) lub w bok na wysokości osi obrotu (w układzie Coude).


3. Starożytność i średniowiecze.

Starożytność to czas, w którym rozkwitła przede wszystkim astronomia grecka. Grecy próbowali interpretować zjawiska zachodzące na niebie w sposób naukowy, włączając przy tym koncepcje filozoficzne, które porządkowały obraz świata.

Ważne wydarzenia i nauki:
- Tales z Miletu przewidział zaćmienie Słońca, które nastąpiło dokładnie w przewidzianym terminie, tj. 22 maja 585 p.n.e.
- Ideę kulistości Ziemi wprowadzili około roku 500 p.n.e. uczniowie Pitagorasa.
- Demokryt twierdził, że Droga Mleczna jest zbiorowiskiem licznych słabych gwiazd. Pogląd ten wybiegał daleko przed swoją epokę.
- Arystarch z Samos (320-250 p.n.e.) uczył, iż Ziemia obraca się wokół swej osi i w ciągu roku obiega raz dookoła Słońca. Pogląd ten, choć odpowiadający rzeczywistości, nie pasował do swoich czasów i został zapomniany na długie stulecia.
- Obwód Ziemi, choć niezbyt dokładnie, został po raz pierwszy wyznaczony około 220 lat p.n.e. przez Eratostenesa.

W krajach Zachodu astronomia szybko stała się obowiązkowym przedmiotem akademickim, jedną z siedmiu sztuk wyzwolonych. Jest prawdą, że średniowieczna teologia i wszechobecna dogmatyka kościoła była przeszkodą w swobodnym rozwoju nauk przyrodniczych. Nie dostrzega się jednak często faktu, że w tym samym czasie ze strony teologów miały miejsce poważne zachęty ku rozwojowi tych nauk. Tak wielcy teologowie jak św. Albert Wielki czy św. Tomasz z Akwinu uznawali, że astronomia jest pomocna w poznaniu Boga i świata.

(Za źródło posłużyła Magiczna Biblioteka.)